Stwardnienie rozsiane (ang. multiple sclerosis, MS) to przewlekła, zapalna choroba demielinizacyjna układu nerwowego, która dotyka blisko 2,8 miliona osób na całym świecie. Najczęściej diagnozuje się je u młodych dorosłych, głównie kobiet, w średnim wieku 32 lat. Przebieg choroby jest zróżnicowany, obejmując zarówno nawracające rzuty, jak i stopniowe pogarszanie się stanu zdrowia. Stwardnienie rozsiane stanowi istotne obciążenie dla globalnego systemu ochrony zdrowia.
Jednym z leków, który czasami stosuje się off‐label (poza jego zatwierdzonym wskazaniem), w leczeniu tej choroby, jest azatiopryna. Lek ten, znany ze swojego działania immunosupresyjnego, jest wykorzystywany głównie w leczeniu schorzeń zapalnych i autoimmunologicznych, ale dla wielu osób cierpiących na MS może być alternatywą, zwłaszcza w sytuacjach ograniczonego dostępu do zatwierdzonych leków modyfikujących przebieg choroby (DMT, ang. disease-modifying treatments).
Działanie i zastosowanie azatiopryny w leczeniu MS
Azatiopryna działa poprzez hamowanie aktywności układu odpornościowego, co ma na celu zmniejszenie stopnia zapalenia i ochronę tkanki mózgowej przed dalszym uszkodzeniem. Jest ona stosowana zarówno w rzutowo-remisyjnej postaci MS, jak i w postaciach progresywnych, choć badania nad jej skutecznością i bezpieczeństwem są ograniczone.
W największej mierze azatiopryna jest porównywana do interferonu beta – jednego z najczęściej stosowanych DMT w leczeniu MS. Analizy wskazują na potencjalne korzyści azatiopryny w zmniejszeniu częstotliwości rzutów choroby, choć dowody dotyczące jej wpływu na postęp niepełnosprawności czy jakość życia pacjentów są wciąż niepewne i wymagają dalszych badań.
Podsumowanie głównych wyników badań
Przeprowadzone badania obejmowały 14 różnych prac naukowych, w tym osiem randomizowanych badań kontrolowanych (RCTs), trwających od jednego do dwóch lat, oraz sześć badań obserwacyjnych, które oceniano retrospektywnie w okresie nawet do 10 lat. W badaniach wzięło udział 2105 pacjentów, przy czym większość stanowiły kobiety – jak przystało na charakterystykę populacji chorujących na MS.
- Wpływ na rzuty choroby: Azatiopryna może zmniejszyć liczbę rzutów w porównaniu z interferonem beta (wskaźnik ryzyka – RR: 0,61; 95% przedział ufności – CI: 0,43-0,86), co pokazuje potencjalną przewagę tego leku.
- Ryzyko progresji niepełnosprawności: Dowody są bardzo niepewne, a jedno z badań zasugerowało brak istotnych różnic między azatiopryną a interferonem beta.
- Działania niepożądane: Ryzyko wystąpienia poważnych działań niepożądanych (serious adverse events, SAEs) może być większe w przypadku azatiopryny w porównaniu z interferonem beta, choć dane są słabe i niewystarczające do jednoznacznych wniosków (RR: 6,64; CI: 0,35-126,27).
- Problemy żołądkowo-jelitowe: Istnieją doniesienia o możliwym zwiększeniu ryzyka krótko- i długoterminowych działań niepożądanych, takich jak zaburzenia żołądkowe, ale dowody są bardzo niepewne.
Ograniczenia obecnych badań
Jednym z kluczowych ograniczeń omawianych badań jest brak długoterminowych danych dotyczących efektów azatiopryny w porównaniu z innymi lekami modyfikującymi przebieg choroby. Większość analiz skupia się wyłącznie na krótkoterminowych efektach leczenia (12-24 miesiące). Ponadto brakuje szczegółowych danych dotyczących takich aspektów, jak jakość życia pacjentów, funkcje poznawcze czy ryzyko nowotworów w długim okresie czasu.
Innym problemem jest ograniczona liczba badań dotyczących postaci progresywnych MS – zarówno pierwotnie, jak i wtórnie progresywnych. Różnorodność wyników oraz różna metodyka prowadzenia tych badań również utrudniają jednoznaczne porównanie skuteczności i bezpieczeństwa leczenia azatiopryną.
Czy azatiopryna to dobra alternatywa?
Azatiopryna może być użyteczna przede wszystkim w kontekście ograniczonego dostępu do bardziej nowoczesnych i zatwierdzonych DMT, szczególnie w regionach o niskich zasobach. Mimo że lek wydaje się działać korzystnie na zmniejszenie liczby rzutów, jego profil bezpieczeństwa wymaga ostrożnej interpretacji – zwłaszcza w obliczu ryzyka poważnych skutków ubocznych.
Dlatego decyzja o zastosowaniu azatiopryny u pacjentów z MS powinna być podejmowana wspólnie przez lekarza i pacjenta, z uwzględnieniem dostępnych alternatyw, potencjalnych korzyści oraz ryzyka działań niepożądanych. W sytuacji, gdy dostępne są nowoczesne leki zatwierdzone w terapii MS, azatiopryna powinna być traktowana jako opcja drugiego wyboru.
Podsumowanie
Choć istnieją przesłanki sugerujące skuteczność azatiopryny w zmniejszaniu liczby rzutów stwardnienia rozsianego, ograniczenia badań i niepewność co do efektów długoterminowych wymagają dalszych analiz. Należy zachować ostrożność przy interpretacji obecnych danych i uwzględniać indywidualne potrzeby oraz ryzyko pacjenta w procesie podejmowania decyzji terapeutycznych.