Rzucenie palenia to jedno z największych wyzwań zdrowotnych dla osób uzależnionych od nikotyny. Chociaż istnieją różne metody wsparcia, od farmakologii po terapie behawioralne, w ostatnich latach coraz większą popularność zyskują programy wprowadzające finansowe zachęty. Badania potwierdzają ich wysoką skuteczność w długoterminowej abstynencji od palenia, zarówno w populacji ogólnej, jak i u kobiet w ciąży. Co sprawia, że ta metoda jest tak skuteczna i jakie są jej najważniejsze aspekty? O tym wszystkim przeczytasz w poniższym artykule.
Na czym polegają zachęty do rzucenia palenia?
Finansowe zachęty w programach rzucania palenia obejmują pieniądze, kupony lub depozyty własne (self-deposits), które można odzyskać po spełnieniu określonych warunków, takich jak utrzymanie abstynencji od nikotyny. Metoda ta często nazywana jest „zarządzaniem kontyngencyjnym” (ang. contingency management), gdzie nagrody przyznawane są zgodnie ze stopniowym postępem uczestnika w drodze do rzucenia nałogu.
Incentywy można wprowadzać na różne sposoby:
- jako jednorazowe nagrody za osiągnięcie określonego celu,
- w ramach systematycznych programów, gdzie nagrody są przyznawane na różnych etapach procesu rzucania palenia,
- w miejscach pracy, klinikach, instytucjach publicznych lub społecznościach lokalnych.
Programy te skierowane są zarówno do ogółu społeczeństwa, jak i do bardziej specyficznych grup, takich jak osoby z chorobami psychicznymi czy kobiety w ciąży.
Skuteczność programów zachęt finansowych
Zaktualizowane w 2023 roku dane pochodzące z 48 badań randomizowanych kontrolowanych obejmują ponad 21 924 uczestników. W badaniach tych zachęty finansowe udowodniły swoją skuteczność:
Ryzyko względne (RR), że osoby korzystające z zachęt rzucą palenie w dłuższym okresie (co najmniej 6 miesięcy od rozpoczęcia programu), wzrasta o 52% w porównaniu z grupą kontrolną bez takiego wsparcia.
Wynik ten (RR = 1,52) jest określany jako dowód wysokiej jakości, co potwierdza opłacalność programów z zastosowaniem zachęt.
Co ważne, badania wykazały, że efekty utrzymują się także po zakończeniu programu zachęt, co sugeruje, że wspomagane decyzje o rzuceniu palenia mogą prowadzić do trwałej zmiany zachowań.
Programy dla kobiet w ciąży
Osobną grupą badawczą są kobiety w ciąży, które palą. Palenie w ciąży może mieć katastrofalne skutki zdrowotne zarówno dla matki, jak i dziecka, od niskiej masy urodzeniowej po przedwczesny poród. Dlatego właśnie programy zachęt finansowych skierowane do tej grupy zyskują na znaczeniu.
W analizie 14 badań (obejmujących 4314 kobiet) wykazano, że zachęty finansowe podwajają szanse na rzucenie palenia w czasie ciąży i do okresu późniejszego (48 tygodni po porodzie). Ryzyko względne wyniosło w tej grupie aż 2,13, również na poziomie wysokiej jakości dowodów.
Jakie kwoty zachęt finansowych przynoszą efekty?
Chociaż wysokość zachęt różniła się w poszczególnych badaniach – od niewielkich, takich jak 45 USD, do znacznych, sięgających 1185 USD – nie wykazano wyraźnych różnic w skuteczności pomiędzy programami o niskich i wysokich kwotach. Kluczowym elementem okazała się nie wartość zachęty, lecz jej wyczuwalna wartość w danym kontekście społecznym.
Zalety i wyzwania programów zachęt
Podstawowe zalety stosowania zachęt finansowych to:
- poprawa długoterminowej abstynencji od nikotyny,
- możliwość zastosowania w różnych grupach społecznych, w tym w szczególnie narażonych populacjach,
- relatywnie niski koszt w porównaniu z długoterminowymi kosztami leczenia schorzeń związanych z paleniem (np. chorób układu krążenia lub nowotworów).
Jednak istnieją również wyzwania. Użycie finansowych zachęt może budzić etyczne wątpliwości – niektórzy argumentują, że motywacja wewnętrzna do rzucenia palenia powinna odgrywać kluczową rolę. Ponadto konieczne jest, aby projekty były dostosowane kulturowo i społecznie, gdyż wartość finansowego wsparcia różni się w zależności od kraju.
Wnioski i perspektywy
Zachęty finansowe stanowią skuteczne narzędzie walki z nikotynizmem, zarówno w grupie ogólnej, jak i wśród kobiet w ciąży. Choć potrzebne są dalsze badania, zwłaszcza w kontekście krajów o niskich i średnich dochodach, już teraz można stwierdzić, że wprowadzanie programów zarządzania kontyngencyjnego przyczynia się do poprawy zdrowia publicznego.
Zdaniem ekspertów, takie programy należy traktować jako integralną część złożonych strategii zapobiegania używaniu tytoniu, szczególnie wśród tych, którzy zmagają się z największymi trudnościami w rzuceniu nałogu.